حرم امام رضا ع

1. امام رضا ع به دست مأمون به شهادت رسید و پیکر مطهر حضرت در بالای سر هارون‌الرشید دفن شده است.
۲. مأمون پس از درگذشت هارون او را در بقعه هارونیه در باغی که بعدها به باغ حمید بن قحبطه معروف شد دفن کرد و برفراز بقعه قبه‌ای گنبد نیم‌کره‌ای شکل بنا کرد که حدود ده سال بعد علی بن موسی‌الرضا ع را در بالای سر هارون در آن بنا به خاک سپردند. به عقیده بعضی از تاریخ‌نگاران در حوادث خراسان مانند حمله سبکتکین در اواخر قرن چهارم این بنا آسیب شدیدی دید و ویران شد. سپس در سال چهرصد قمری سلطان محمود غزنوی قبه را مرمت کرد ولی دیگر مورخان معتقدند که فعالیت‌های عمرانی سلطان محمود غزنوی شامل مرمت قبه نمیشد چون در اثر یورش‌ها بنا تخریب نشده بود.
۳. نخستین سنگ مزار مربوط به سده ششم قمری است این سنگ به طول چهل سانتی‌متر عرض سی سانتی‌متر و به قطر شش سانتی‌متر از جنس مرمر است.
دومین سنگ مزار که حال روی مزار موجود در سرداب قرار دارد از جنس مرمر آهکی سفیدرنگ به ابعاد شصت در چهل سانتی‌متر است.
سومین سنگ مزار از معدن توران پشت یزد به رنگ سبز چمنی به ابعاد ۲٫۲۰ در ۱٫۱۰ به ضخامت یک متر با وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم است که در طبقه همکف قرار دارد. این سنگ را هم‌زمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ در آنجا قرار دادند.
۴. در زمان عضدالدوله دیلمی بقعه به سبک و سیاق آن زمان تعمیر شد و اطراف کاخ حمید بن قحبطه خانه‌های مسکونی ساخته شد.
۵. ابوالحسن عراقی معروف به دبیر که از رجال و معلمان دربار غزنوی بود در سال چهارصد و بیست وپنج قمری ضمن باز سازی بقعه اولین بنا را به آن افزود که این بنا به مسجد بالاسر معروف است.
۶. در سده ششم خورشیدی اولین گنبد حرم بر فراز قبه موجود به‌فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر شرف‌الدین قمی در حین مرمت حرم ساخته شد. به گفته برخی از مورخان گنبد به دستور محمد خدابنده الجایتو ساخته شده است. جنس آن گنبد از کاشی بود. قبه اولین گنبدی است که اکنون از داخل حرم دیده می‌شود و سطح مقعر و مقرنس‌های آینه‌کاری شده آن هویداست.
۷. امیر عمادالدوله در سال پانصد و پانزده قمری حرم را باز سازی کرد و ترکان زمرد دختر خواهرزاده سلطان سنجر در اوایل سده ششم قمری ازاره قسمتی از دیوار که از زمین تا طاقچه‌ها باشد حرم را با بهترین کاشی که به کاشی سنجری معروف است تزیین کرد که هنوز این کاشی‌ها در حرم وجود دارند.
۸. در اوایل سده هفتم قمری در دوران محمد خوارزمشاه بار دیگر ازاره‌های حرم با کاشی‌های ممتاز معروف به کاشی سنجر تزیین شد که این کاشی‌ها با تاریخ ششصد ودوازده قمری در حرم موجود هستند و علاوه بر آن دو محراب به حرم اضافه شد که در حال حاضر این محراب‌ها در موزه حرم وجود دارند.
۹. در سال ششصد و هجده قمری مغول‌ها به طوس حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را قتل عام کردند سپس وارد مشهد شدند و آنجا را هم ویران کردند. تاریخ نویس آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانیدند بارگاه رضوی را حداقل ویران نکردند و احتمالا به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. هرچند بعضی منابع از خرابی بارگاه رضوی به دست مغول‌ها سخن گفته‌ شده است.
۱۰. در دوران تیموری در پی تلاش‌های شاهرخ تیموری در آبادانی مشهد در سده نهم هجری به همت همسر او گوهرشادآغا نخستین مسجد جامع شهر با اسم او در سمت قبله حرم که صحن جنوبی را تشکیل می‌دهد به پایان رسید که حال این مسجد از زیباترین مساجد حرم مطهر است. بعدها صحن تیموری عتیق و اساس ایوانی که امروزه طلایی است توسط امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا به وجود آمد.
۱۱. علاوه بر مسجد گوهرشاد دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده به مجموعه اضافه شد و مدرسه پریزاد مدرسه دو در و مدرسه بالاسر سابق که در ضلع غربی دارالسیاده بود در دوران شاهرخ تیموری ساخته شدند.
۱۲. در دوره صفوی بر بزرگی و شکوه حرم اضافه شد و مناره نزدیک گنبد که در دوره غزنویان به دستور ابن معتز حاکم نیشابور برپاشده بود به امر شاه‌ تهماسب مرمت و طلاکاری شد و در سال نهصد و سی و دو قمری خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد را به خشت‌های طلا تبدیل کردند. این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی وجود دارد.
در سال نهصد و نود و هفت قمری یعنی دومین سال سلطنت شاه‌عباس اول شهر مشهد در محاصره عبدالله خان ازبک قرار گرفت چون به ‌سوی او تیر اندازی شد خشمگین شد و دستور قتل‌عام مردم مشهد را داد به‌طوری که در صحن حرم خون جاری شد.
۱۳. در سال ۱۰۰۹ قمری که شاه‌ عباس صفوی از پایتخت آن روز اصفهان پیاده به مشهد رفت. مدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی پوشیده شود و این کار به دست کمال‌الدین محمود یزدی انجام شد.
۱۴. به‌فرمان شاه‌عباس اقدامات و تحولات دیگری هم در حرم صورت گرفت از جمله توسعه صحن عتیق احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها غرفه‌ها سردرها و ایوان‌های شرقی و غربی آن ایجاد رواق توحید خانه و نیز گنبد الله وردیخان از آنجایی که شاه‌عباس به آستانه امام رضا ع توجه بخصوصی داشت دستور داد تا هر کس به زیارت آنجا رفته باشد می‌تواند عنوان مشهدی را مانند حاجی و کربلایی بر اسم خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.
۱۵. در سال ۱۰۸۴ قمری و در زمان شاه سلیمان صفوی در پی زلزله ای گنبد حرم هم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن از جا کنده شد. او دستور داد تا گنبد مرمت شود و کتیبه‌ای بر آن اضافه شود که این رویداد را حکایت کند.
۱۶. ایوان صحن تیموری که در دوره سلطان حسین بایقرا بنا و توسط شاه‌عباس اول توسعه‌یافته بود به‌فرمان نادرشاه طلاکاری شد. نقاشی‌های دیوار حرم را تجدید کردند و گلدسته شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی که توسط شاه‌عباس اول توسعه‌یافته بود ساخته و طلاکاری شد. ایوان جنوبی صحن عباسی را نیز طلاکاری کردند.
۱۷. در عهد فتحعلی شاه قاجار رواق دارالضیافه و سومین ضریح بنا شد. بنای صحن آزادی صحن نو در سال ۱۲۳۳ به‌فرمان ناصرالدین‌شاه بنا و ایوان غربی آن طلاکاری شد. احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتم خانی در سال ۱۲۵۱ قمری و بنای مدرسه علی‌ نقی میرزا در این دوره انجام شد.
۱۸. در سال ۱۳۳۰ خورشیدی روسی‌ها گنبد حرم امام رضا ع را به توپ بستند و نقاطی در بدنه گنبد به‌اندازه کله‌قند سوراخ شد که در سال ۱۳۳۱ خورشیدی نیرالدوله والی خراسان دستور بازسازی آن را داد و هنوز جای بازسازی ها از درون گنبد قابل‌ رویت است.
۱۹. در عاشورای ۱۳۷۳ خورشیدی در یک حمله تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم بیست وشش نفر کشته و سیصد نفر زخمی شدند. ویرانی ‌های حاصله بر بنا زیاد نبود و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های قدیمی آسیب دیدند که بعدا بازسازی شدند و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی برای بازرسی بدنی و وسایل خدمت می‌کنند.
۲۰. ضریح‌های متفاوتی بر مرقد امام رضا ع در دوره‌های مختلف قرار داده شده است. اولین ضریح از جنس چوب و طلا و نقره بود که در زمان شاه‌ تهماسب صفوی در سال ۹۵۷ قمری روی مزار قرار گرفت. بعد از فرسوده شدن ضریح نخستین دومین ضریح از جنس فولاد مرصع معروف به نگین نشان در سال ۱۱۶۰ قمری توسط شاهرخ میرزا نوه نادرشاه افشار به حرم هدیه شد. در سال ۱۲۳۸ قمری در زمان فتحعلی شاه ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد سه در چهار متر به ارتفاع دو متر روی ضریح دوم نصب شد که این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهرنشان بود و روی آن سوره هل اتی و یس به خط ثلث نوشته شده بود. چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر در سال ۱۳۳۸ خورشیدی جایگزین ضریح سوم به‌نحوی‌که ضریح دوم را دربرگیرد روی مزار گزاشته شد و حال در سرداب روی سنگ مزار قرار دارد. پس از برگزاری مسابقه هنری طرح محمود فرشچیان هنرمند و مینیاتوریست معروف ایرانی برنده شد و در بین سال‌های ۱۳۷۲–۱۳۷۹ ضریح از فولاد و چوب گردو ساخته شد و عملیات نصب آن به‌همراه سنگ سبزرنگ در مدت پنجاه و پنج روز در طبقه همکف حرم انجام شد.
۲۱. در حاضر نه صحن و بیست وشش رواق در حرم امام رضا ع وجود دارد. هر صحن شامل یک فضای باز است که رواق‌ها و ایوان‌هایی در پیرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌های حرم دویست و بیست و پنج هزارو دویست و بیست و سه متر مربع است.